Projekt wypełnia lukę badawczą w zakresie charakterystyki historycznych zespołów koszarowych i ich znaczenia dla krajobrazu kulturowego historycznych miast garnizonowych. Kierownik projektu rozpoznała, przeanalizowała i przedstawiła szerokiej publiczności rozległy i różnorodny zasób obiektów wojskowych, w dużej mierze dotąd nieopisany, wraz ze wskazaniem na jego kapitał kulturowy i możliwości adaptacji do nowych funkcji. Badaniami objęty został obszar północnej i wschodniej Polski, do niedawna nazywany „Ziemiami Odzyskanymi”, czyli terytorium Prus Wschodnich, Brandenburgii, Saksonii i Śląska przejęte na mocy umów międzynarodowych po II wojnie światowej przez Polskę. Jego atrakcyjność jako obszaru badawczego wynika z obcości kulturowej i stylistycznej przejętych wraz z nim obiektów, która do niedawna spotykała się z wrogim nastawieniem, a obecnie budzić zaczyna zainteresowanie.
Ryc. 1 Obszar opracowania wraz z przyległościami w nałożeniu na mapę Korpusów Armijnych z 1888 roku [opracowałą M. Rudnicka-Bogusz; źródło www.bibliotekacyfrowa.pl; Public Domain Mark 1.0 No Copyright]
W badaniach zdefiniowano typologiczne cechy zespołów koszarowych oraz przedstawiono zmiany w stylistyce architektury wojskowej na przestrzeni XIX i w początkach XX wieku. Dowiedziono, że znaczenie architektury zespołów koszarowych wynika z faktu, że jest to tzw. „architektura władzy”. Jest nierozerwalnie związana z władzami państwowymi i rządzącymi siłami politycznymi, gdyż zależy wyłącznie od mecenatu państwa. Została stworzona, aby zapewnić model systemu myśli strukturalnej używanej przez społeczeństwo do konceptualizacji świata. Jest to zatem architektura parlante – mówiąca architektura. Architektura taka ucieleśnia relacje władza-społeczeństwo, ukazuje zakres wpływu dominujących jednostek i grup odpowiedzialnych za jej powstanie oraz naturę tej władzy. Jej analiza umożliwia wgląd w relacje społeczne i polityczne, ujawnia związki sztuki i polityki. Zespoły koszarowe stanowią ważny element krajobrazu kulturowego miast garnizonowych. Na wybranych przykładach pokazano, jak funkcjonowanie miast garnizonowych uzależniało się od rytmu wojskowych parad, ćwiczeń i rozbudów koszar, które stanowiły przyczynek do modernizacji i przydawały prestiżu mniejszym ośrodkom miejskim.
Ryc. 2 XIX-wieczne zespoły koszarowe stanowią ważny element krajobrazu kulturowego miast garnizonowych. [autor M. Rudnicka-Bogusz]
Podstawowymi kierunkami rozwoju współczesnej architektury są architektura bioklimatyczna i zrównoważona. Carl Elefante, przewodniczący Amerykańskiego Instytutu Architektów powiedział kiedyś, że “Najbardziej przyjaznym środowisku budynkiem jest ten … który już zbudowano”. W myśl tej maksymy, rewaloryzacja i konserwacja obiektów historycznych należą nie tylko do dziedziny ochrony zabytków, ale także praktyk w zakresie ekologicznego budownictwa, podkreślając znaczenie istniejących budynków, spotęgowane przez kryzys klimatyczny. W wizjach lokalnych i kwerendzie przeprowadzonych w koszarach we Wrocławiu, Legnicy, Gdańsku i.in., a także w wybranych miastach Francji i Niemiec zbadano zespoły koszarowe pod kątem przeprowadzonych rozwiązań rewaloryzacyjnych i opisano najkorzystniejsze praktyki prowadzące do zachowania genius loci zespołów koszarowych przy ich równoczesnym zaadaptowaniu na nowe cele. Jest to szczególnie ważne w Polsce, gdzie od wycofania Armii Radzieckiej, a później uzawodowienia służby wojskowej, setki założeń koszarowych zostało zdemilitaryzowanych i stało się pustostanami.
Otrzymane wnioski zweryfikowane zostały w drodze anonimowej ankiety, w której zweryfikowano poprawność przyjętych wcześniej cech typologicznych, które pozwalają na odróżnienie zespołów koszarowych od innych morfologii urbanistycznych. Drugim celem ankiety było zbadanie atrakcyjności oraz czytelności przedstawionych rozwiązań rewaloryzacyjnych.
Ostatecznie oceny przeprowadzonych rewaloryzacji dokonano zgodnie z filozofią Nowego Europejskiego Bauhausu. Wybrano tę inicjatywę, ponieważ odpowiada stanowi świadomości, potrzebom i aspiracjom obywateli w XXI wieku. W odniesieniu do każdego studium przypadku weryfikowano, czy strategia transformacji danego zespołu odpowiada zasadom wieloaspektowego podejścia do projektowania w myśl maksymy „piękno, zrównoważony rozwój, wspólnota”.
Po opublikowaniu schematu działania zwanego Kompasem Nowego Europejskiego Bauhausu (NEB Compas) przyjęto jego wytyczne jako podstawę dalszych analiz powodzenia działań rewitalizacyjnych w historycznych zespołach koszarowych. Skłoniono się w stronę Kompasu Nowego Europejskiego Bauhausu, biorąc pod uwagę, że historyczne zespoły koszarowe stanowią część spuścizny kulturowej, zakorzenionej w lokalnym krajobrazie kulturowym, w przeważającej liczbie nie będąc równocześnie prawnie chronionymi zabytkami. Zastosowanie tego narzędzia jako punktu odniesienia pomogło skwantyfikować diagnozę potencjału rewitalizacyjnego i wskazać właściwe kierunki adaptacji.
Ryc. 3. Zachowanie zespołów koszarowych jest niezbędne dla zachowania genius loci miast garnizonowych. Kluczowe jest znalezienie odpowiednich funkcji, które ułatwią adaptację, a jednocześnie nie zatrą charakterystycznych cech tej typologii. [autor M. Rudnicka-Bogusz]
W 6 artykułach w czasopismach naukowych, 5 artykułach w publikacjach pokonferencyjnych i 5 referatach autorka badań rozpoznała lukę badawczą, dokonała analizy dostępnej literatury, opisała przeanalizowane archiwalia, omówiła studia przypadku i zaprezentowała opracowaną typologię, przemiany stylistyczne, a także wskazała kierunki rewaloryzacji mające szansę zachować powojskowe dziedzictwo i krajobraz historycznych miast garnizonowych dla przyszłych pokoleń w najlepszym stanie.
Ryc. 4 Regeneracja kompleksu koszarowego z lat 30. XX w. była inicjatywą oddolną. Mieszkańcy zainicjowali nad rewaloryzację koszar Vaubana we Fryburgu Bryzgowijskim, angażując w ten proces władze. Rezultatem była inkluzywna regeneracja i zachowanie ważnego dla historii miasta zespołu. [autor M. Rudnicka-Bogusz]